Realisme: de rauwe werkelijkheid van het alledaagse leven

Realisme is een term met verschillende betekenissen in de kunstgeschiedenis. Vaak leidt dat tot grote verwarring. In de ruimste zin van het woord is het het verlangen om dingen zo accuraat en objectief mogelijk af te beelden. Met impliciet de afwijzing van de idealisering van onderwerpen en in plaats daarvan een recht-toe recht-aan benadering. Meestal met de nadruk op het alledaagse leven van het gewone volk.

Hier bedoelen we de kunststroming uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Deze stroming kenmerkte zich doordat ze zich afzette tegen de toen geldende traditionele historische, mythologische en religieuze onderwerpen. In plaats daarvan kozen ze voor alledaagse taferelen uit het leven. Ze wezen kunststromingen als romantiek en classicisme, de twee kunststijlen die de eerste helft van de negentiende eeuw hadden bepaald, af. Het is nu niet meer voor te stellen, maar voor die tijd was dat revolutionair. De stroming was vooral sterk in Frankrijk.

Kunstliefhebbers uit die tijd vonden de rauwe werkelijkheid die afgebeeld werd ‘te waar’ en dus niet ‘mooi’. Bovendien werden kunstenaars die tot deze kunststroming behoorden met argwaan bekeken. In 1848 had Karl Marx het Communistisch Manifest gepubliceerd. In Frankrijk braken in februari en juni van dat jaar revoluties uit waarbij arbeiders een socialistisch en democratische republiek eisten. De realistische schilders met hun voorliefde voor gewone arbeiders werden door de bourgeoisie verdacht van socialistische sympathieën.

Gustave Courbet

Leider van de realistische beweging was de Fransman Gustave Courbet (1819 – 1877). Samen met Honoré Daumier (1808 – 1879) was hij de meest politiek geëngageerde realist. Courbet wilde, net als de Nederlandse schilders uit de Gouden Eeuw zoals Frans Hals, Rembrandt en Jan Steen, schilderijen van gewone mensen maken. Zijn bekendste werk is De Steenkloppers (1849). Het laat twee arbeiders zien werkend aan een weg. Het werk richt zich vooral op de zware arbeid. Toen het schilderij werd tentoongesteld reageerde de midden- en bovenklasse geschokt. Het werk herinnerde hen teveel aan de recente arbeidersrevolutie uit 1848. Het schilderij bestaat niet meer. Het is verwoest tijdens het bombardement van de Duitse stad Dresden door de geallieerden aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Honoré Daumier

Tijdens zijn leven was Daumier vooral bekend om zijn karikaturen. Zoals zijn karikatuur van de koning (Gargantua), waarvoor hij zes maanden de gevangenis in moest. Naast karikaturen maakte hij ook schilderijen. In plaats van het platteland, zoals Courbet, schilderde hij juist het stadsleven.

Jean-Francois Millet

Na de revolutie in Parijs en de daaropvolgende onrust vertrok een groepje kunstenaars naar Barbizon om daar in de buitenlucht te werken en het landschap te schilderen. Daar richtte ze de School van Barbizon op. Jean-Francois Millet (1814 – 1875) schilderde werkende boeren op het land. Eén van zijn bekendste werken is De Zaaier, dat zelfs is gekopieerd door Vincent van Gogh. Net als het werk van Courbet, werd het werk van Millet als socialistisch ervaren. Ondanks die kritiek was het werk van Millet ontzettend populair. Dankzij Millet verspreidde de invloed van de School van Barbizon zich tot ver buiten de Franse landsgrenzen.

Jean Baptiste Camille Corot

De belangrijkste kunstenaar van de School van Barbizon is Jean Baptiste Camille Corot (1796 – 1875). Zijn vroegste schilderijen zijn erg naturalistisch: elk object is duidelijk omlijnd en voor- en achtergrond zijn duidelijk van elkaar gescheiden. Op latere leeftijd veranderden zijn schilderijen: ze werden poëtischer. Hij voorzag ze van een zachtere uitstraling. Schilderijen die de latere impressionisten inspireerden. Een goed voorbeeld is Ochtend: dans van de nimfen (1850).

Het realisme is daarna nooit meer helemaal weggeweest. Nog steeds zijn er kunstenaars die hun inspiratie halen uit het gewone alledaagse leven. Ook het realisme als stijl wordt nog steeds gehanteerd. Zo hebben we in Nederland, in Gorssel een Museum voor Modern Realisme (MORE). Laat het Stedelijk Museum in Schiedam in de tentoonstelling Realisme Nu zien hoe er de vlag bijhangt in de realistische schilderkunst in Nederland. En heeft het Drents Museum in Assen in het najaar een overzichtstentoonstelling met werk van realistisch schilder Henk Helmantel.